Het ‘menu’ is combinatie van spraak- en taalstoornissen
In een serie van drie artikelen komen deze technieken aan de orde. Vandaag het eerste artikel over het menu. Het menu is voor veel mensen een vanzelfsprekende interface voor het bedienen van computers en velen kunnen zich niet voorstellen hoe je anders met computerapparatuur zou communiceren. Technisch gezien is het menu een efficiënte wijze van communiceren met de gebruiker. Het heeft het voordeel dat de gebruiker geen functie kan vragen die de applicatie niet biedt. Ook is het niet nodig dat de applicatie rekening houdt met de woorden die de gebruiker voor de functie gebruikt. Aanvankelijk waren deze technische voordelen voor de gebruiker niet zo bezwaarlijk, omdat de functionaliteit van een programma zo beperkt was dat een gebruiker snel overzicht had over de mogelijkheden van een applicatie. Tegenwoordig zijn de mogelijkheden uitgebreider en abstracter. Daarmee is er ook minder overzicht en meer kans op onduidelijkheid. Dit probleem vaart inmiddels onder de vlag ‘navigatie’. Een beest dat vruchten zoekt, richt zijn aandacht op vruchten en kijkt gelijktijdig vanuit zijn ooghoeken of er onraad dreigt. Het is verstandig om tijdens het zoeken ook op te letten. Seriële en hiërarchische strategieën zijn daarbij niet efficiënt. De hersenen zijn dan ook ingesteld op parallelle werkwijzen. De hersenen sturen bovendien de waakzaamheid maar ook de communicatie. Het is dan ook niet verwonderlijk dat praat-, luister-, lees- en schrijfcommunicaties geen hiërarchische processen zijn. Een hiërarchisch communicatieproces zoals een menu, past de mens dus niet. Psychologisch gezien is de menu-communicatie: ‘Tools, Macro, Macro’s, Macro name, Run’ (uit de tekstverwerker Word) een combinatie van een aantal spraak- en taalstoornissen. De mens is wel zo flexibel dat hij met een menu stotterend kan leren communiceren, maar handig is het niet. Wanneer men honderd Nederlanders vraagt Amsterdam in een lijst met vierhonderd Nederlandse stations op te zoeken dan heeft men het station in gemiddeld twee seconden gevonden, zo blijkt uit onderzoek. Wanneer men honderd Nederlanders vraagt in diezelfde lijst aan te wijzen naar welk station men reist voor een afspraak met de minister-president dan heeft men daar gemiddeld 38 seconden voor nodig wanneer die lijst alleen Den Haag bevat bij de letter H. 16 Procent zegt dat het station niet in de lijst voorkomt omdat men zoekt bij de letter S, D of G en men niet op het idee komt te kijken bij de letter H. De proefpersonen waren alle normale Nederlanders die weten dat er voor de Nederlandse residentie twee schrijfwijzen zijn. Wanneer het om computerterminologie gaat is het minder zeker dat de gebruiker alle synoniemen kent. Welke beginnende gebruiker zal weten dat de termen ‘configuration’, ‘customisation’, ‘normal’, ‘optie’, ‘personal’, ‘set up’ en ‘setting’ alle betrekking kunnen hebben op ‘aanpassen’. Wanneer men een dergelijk onderzoek met computertermen doet dan is het te verwachten dat de resultaten slechter zijn dan in het vermelde onderzoek naar stationsnamen. Dit blijkt ook het geval te zijn. Zo is de kans dat de gebruiker en de applicatie hetzelfde woord gebruiken zo’n 10 procent (T.L. Landauer, 1995: The Trouble with Computers, Usefulness, Usability, and Productivity Cambridge, (Mas.) The MIT Press). Wanneer men geen rekening houdt met het bestaan van synoniemen kan men ernstige communicatieproblemen krijgen. Het synoniemenprobleem is bij selectie-interfaces als een menu, lastig op te lossen. Wanneer men alle mogelijke synoniemen opneemt wordt de menuboom topzwaar. De conclusie dat het menu geen passende interface is voor een complexe applicatie omdat een hiërarchische werkwijze niet past en omdat het synoniemenprobleem moeilijk op te lossen is, is niet erg praktisch. Het menu staat in de IT immers niet ter discussie. De volgende vraag is dus: Hoe ziet volgens de psychologie een goed menu eruit? Om efficiënt te kunnen kiezen uit menu-opties moeten zij elkaar uitsluiten anders is er sprake van een ‘chaotische ordening’. Deze psychologische eis is eenvoudig te begrijpen. Wanneer een straat bestaat uit één rood en één groen huis, dan zal de postbode niet twijfelen tussen het rode en het groene huis. De kleuraanduiding van de huizen sluiten elkaar uit. Zijn beide huizen rood dan moet de postbode bij de rode huizen aanbellen en vragen voor welke rode huis de brief is. Het is niet handig voor de postbode wanneer adressen elkaar niet uitsluiten. Dat geldt natuurlijk ook voor een gebruiker die moet kiezen uit opties van een menu. Zijn de opties van menu’s uitsluitend? Meestal niet. Het standaardmenu in de IT omvat ‘File’ als eerste optie, gevolgd door ‘Edit’ en meestal aan het eind ‘Help’. Een gebruiker die een bestand wil wijzigen kan niet weten of hij ‘File’ of ‘Edit’ moet kiezen. Ook is het niet zeker of het antwoord op die vraag zal staan bij ‘File’, ‘Edit’ of ‘Help’. Zulke vragen heeft de gebruiker ook in de straat van het hoofdmenu en uiteraard ook in de zijstraten van de submenu’s. Een stad met straten waarin de labels van de huizen en de straten elkaar niet uitsluiten is een doolhof. Dat geldt in dezelfde mate voor menu’s. En een doolhof is een slecht model om navigatieverschillen tussen een applicatie en een gebruiker te overbruggen. Zijn menu’s met elkaar uitsluitende opties mogelijk? Het antwoord op deze vraag is ‘Ja’. Er zijn zelfs meerdere mogelijkheden om te komen tot menu’s met elkaar uitsluitende opties. Alan Cooper presenteerde in 1995 zo’n alternatief voor het gebruikelijke ‘File, Edit, Help’-hoofdmenu (About Face, The Essentials of User Interface Design, 1995, Foster City, IDG Books Worldwide). Men kan de navigatie verder verbeteren met oplopende opties. Eén rood en één groen huis sluiten elkaar wel uit maar met zo’n aanduiding is het toch nog flink zoeken als de straat veel huizen heeft. Daarom is het wenselijk dat de ordening oplopend is zoals ook bij huisnummers het geval is. Het uitgebreide Cooper-menu heeft eveneens oplopende opties. De opties hebben van links naar rechts betrekking op steeds grotere onderdelen (zie figuur). Uiterst links staan de kleinste elementen van een document, bijvoorbeeld een letter, een lijn of een pixel. Geheel rechts staat ‘Programs’ voor functionaliteit die verder gaat dan die van de afzonderlijke programma’s. Deze plaats en de naamgeving ‘Programs’ is logischer dan de gebruikelijke ‘Startknop’, ‘Taakbalk’ en ‘Desktop’. Gebruikers zullen met het uitgebreide Cooper-menu dan ook beter moeten kunnen navigeren en beter begrijpen waar de functie voor staat. Kortom, een menu is goed te verankeren in de techniek maar niet in de mens. Een hiërarchische techniek als een menu past niet bij de wijze waarop de mens werkt. Verder stelt de gebruikelijke wijze waarop de opties in hoofd- en submenu geordend zijn, een mens niet in staat efficiënt te vinden wat hij zoekt. Drs. Leonard Verhoef is directeur van Human Efficiency te Utrecht (LVerhoef@cybercomm.nl). Hij legt zich toe op ’Het dagelijks leven in de toekomst volgens de psychologie’ en ’How to unenslave Windows users’.