Gebruik van metaforen is riskant
De desktop-interface is een voorbeeld van een metafoor-interface. Zo noemt men een ‘lijst met opdrachten’ een ‘menu’ of een ‘toolbar’. Soms duidt men een lijst aan als een ‘gallery’. Om ontbrekende kennis en vaardigheden aan te brengen maakt men gebruik van ‘personal assistants’ en ‘wizards’. Technisch gezien zijn metaforen aantrekkelijk omdat duidelijk is hoe men de interface conceptueel, visueel en taalkundig moet vormgeven. Dit voordeel verkort de eerste en moeilijkste fase van het interface-ontwerp aanzienlijk. Het gebruik van metaforen is riskant. Een van de risico’s is dat men de beperkingen van de metafoor nodeloos overneemt en de mogelijkheden van het nieuwe middel onbenut laat. Bij de desktop-metafoor zijn er verder denk- en leerpsychologische kanttekeningen. Men verantwoordt het gebruik van de desktop wel met de theorie van Piaget. Volgens deze gerespecteerde denkpsycholoog is de eerste stap van de ontwikkeling van een denkhandeling de uitvoering van de handeling op motorisch niveau. Het aanwijzen op de desktop is een vorm van motorisch handelen. Het zijn echter vooral kleine kinderen die via motorische handelingen leren. De denkpsychologische kenmerken van computergebruikers zijn anders dan die van kleine kinderen. Bovendien is het ongewenst dat volwassen, ervaren professionals als het ware op hun vingers moeten blijven tellen om complexe mentale taken uit te voeren. Een leerpsychologische verantwoording voor het gebruik van metaforen is dat men bij beginners moet aansluiten bij het bekende. Voor de beginner is leren: veranderen van eenvoudig en minder efficiënt gedrag naar gedrag waarmee men meer en complexere taken snel en foutloos kan afhandelen. Volgens deze omschrijving leidt het gebruik van een metafoor niet tot leren, omdat men blijft steken in het beperkte model van de metafoor. Een leerlingvlieger moet je niet laten denken dat hij in een auto zit. Als je de ‘stuurknuppel’ blijft aanduiden als het ‘stuurwiel’ en het ‘hoogteroer’ als het gaspedaal, dan zal het vliegtuig nooit van zijn plaats komen. De werking van de eerste tekstverwerkers werd wel uitgelegd door geruststellend te verklaren dat het eigenlijk gewone typemachines waren. Dit leidde bij de beginnende gebruikers tot misverstanden die we ons nu niet meer voor kunnen stellen. Zo probeerde men accenten op tekens te zetten met de backspace-toets en was er grote verwarring over de werking van de spatietoets, de return-toets, de backspace-toets en de cursortoetsen. Deed zich een dergelijk misverstand voor, dan stopte de gebruiker de werkzaamheden onmiddellijk. Een accent moet je immers onmiddellijk plaatsen. Dat dit bij een tekstverwerker ook heel goed later kan, dat kan de gebruiker aan wie verteld is dat de tekstverwerker gewoon een typemachine is, natuurlijk niet weten. Een goede didacticus zal juist zeggen dat een tekstverwerker géén typemachine is. De goede didacticus zal verder zeggen wat de interface voor een computer wél is. Voor beginners zijn metaforen dus niet zo geschikt. Ook voor de ervaren gebruiker is een metafoor meestal minder geschikt. Een ervaren Boeing 747-piloot vliegt niet met het denkmodel van een automobilist. De conclusie dat de desktop geen passende interface is voor een operating system, is niet erg praktisch. Computers hebben per definitie een desktop. De volgende vraag is dus: Hoe ziet volgens de psychologie een goede desktop eruit? Er zijn twee psychologische eisen die men aan elk interface moet stellen. De interface moet aansluiten bij de taak en hij moet een goede conceptuele structuur hebben. Voor welke taak is de desktop bedoeld? De ‘Windows Interface Guidelines for Software Design’ (1995, Redmond Microsoft Press) omschrijft de desktop als: ‘Het primaire werkgebied van de gebruiker; het vormt de vulling van het scherm en vormt de visuele achtergrond voor alle handelingen. Echter de desktop is meer dan alleen een achtergrond. Het kan ook gebruikt worden als een plaats voor objecten uit het systeem met bestanden.’ Deze omschrijving geeft aan wáár de gebruiker de taak uitvoert, maar zegt helaas niets over de taak zelf. Wel spreekt de Guide van een opbergplaats en moet er dus sprake zijn van een zoektaak. Hoe goed kan men met de desktop zoeken? • Een bureaublad bevat elementen die visueel sterk van elkaar verschillen. Het blad omvat een groot deel van het blikveld. Het zoeken van elementen op een werkelijk bureaublad kan een mens daardoor uitstekend met zijn ogen doen. Een computerdesktop omvat maar een beperkt deel van het blikveld. De elementen op een computerdesktop verschillen visueel weinig van elkaar. Zo hebben ze dezelfde afmeting en het kan voorkomen dat elementen die verschillend zijn er toch gelijk uitzien. • Neemt het aantal elementen toe, dan neemt de bruikbaarheid van visuele zoekmethoden af en neemt de bruikbaarheid van cognitieve zoekmethoden toe. Zoeken in telefoonboeken, woordenboeken en lange lijsten met bestanden verloopt eenvoudiger wanneer de ordening alfabetisch is. Het verstand kan dan meezoeken door een inschatting te geven van de plaats van het element. De computerdesktop legt geen cognitieve structuur op en daarmee kan het verstand niet mee helpen met zoeken. Het werken met computers omvat meer taken dan alleen zoeken. In deze analyse hebben we ons beperkt tot een eenvoudige taak namelijk het zoeken. Andere taken zijn bijvoorbeeld: het aanpassen van het programma en de interface, het onderhoud, het installeren en verwijderen van soft- en hardware en niet te vergeten het oplossen van problemen met hard- en software. Deze taken zijn minstens zo belangrijk als het kunnen vinden van files, deze taken zijn lastiger te analyseren en het is moeilijker de interface daarvoor vorm te geven. De desktop-metafoor is niet eenduidig voor de vormgeving van de interface voor deze taken. Een goede structuur leidt tot een goede uitvoering van de taak. Zo heeft de IT geleerd dat gestructureerd programmeren leidt tot een vermindering van het aantal pogingen, semantische fouten en denkfouten met 90 procent (M.E. Sime, 1981, The empirical study of computer language; R.B. Allen, 1982, Cognitive factors in human interaction with computers). Het is echter onduidelijk welke structuur de desktop biedt. Wat is bijvoorbeeld het ordeningscriterium voor de rijen en wat voor de kolommen? Het gebruikelijke antwoord is dat de gebruiker dat zelf kan bepalen. Dat klinkt vriendelijk, maar is vriendelijkheid de motivatie of is het een alibi voor de eigen ondeskundigheid? We blijven nog even uitgaan van de eenvoudige zoektaak. Eén systeem voor opbergen en zoeken is de hiërarchie. Zoals gesteld zijn menu’s niet ideaal, maar een systeem is beter dan geen systeem zoals de desktop. Het is dan ook niet verwonderlijk dat men structuur ging aanbrengen, niet met structuren van een bureaublad maar met menu’s. Het is zeer goed mogelijk een algemeen menu te ontwerpen waarin de functionaliteit van de desktop een goed vindbare plaats kan krijgen. Zoals besproken heeft het menu echter zo zijn nadelen. Bij zoekinterfaces voor internet heeft men ook niet gekozen voor een metafoor als de desktop en een menu, maar voor een indexsysteem. We zien ook dat de functionaliteit om een file te zoeken bij elke versie van Windows toeneemt. In Windows 2000 zijn zelfs pogingen gedaan een indexeringsfunctionaliteit toe te voegen. Overigens zonder de oorspronkelijke niet functionerende interfaces los te laten. Kortom, de desktop heeft voor de techniek voordelen, maar het nut voor de gebruiker is twijfelachtig. Metaforen zoals de desktop passen niet bij de wijze waarop mensen leren en zoektaken uitvoeren. Indexeringsinterfaces passen beter bij de wijze waarop mensen met complexe systemen werken. Drs. Leonard Verhoef is directeur van Human Efficiency te Utrecht (LVerhoef@cybercomm.nl). Hij legt zich toe op ‘Het dagelijks leven in de toekomst volgens de psychologie’ en ’How to unenslave Windows users’.