Innovatie & Strategie

Privacy
still uit Total Trust

Surveillance-samenleving is niet ‘typisch Chinees’

Een interview met Jialing Zhang, maakster van de documentaire Total Trust.

© Jialing Zhang
11 april 2023

Een interview met Jialing Zhang, maakster van de documentaire Total Trust.

Documentairemaker Jialing Zhang werd door de Chinese politie uitgenodigd voor een kopje thee in een restaurant in Beijing, nadat ze filmopnames had gemaakt. Het intimiderende gesprek met de geheime politie plantte het zaadje voor haar nieuwe docu Total Trust. “Wimpel mijn documentaire nou niet weg als: typisch Chinees”, waarschuwt Zhang. Hans de Zwart van het Racism and Technology Center voegt toe: "Ook in Nederland zien we langzamerhand een surveillance-samenleving ontstaan."

De indrukwekkende documentaire Total Trust stelt drie vrouwen voor aan de kijker. Ze hebben te maken met stelselmatig pestgedrag van de overheid door cameratoezicht en vrijheidsbeperkende maatregelen. Dat klinkt vaag, maar de film maakt het pijnlijk concreet. Wenzu Li wil haar zoon Quanquan naar school brengen, maar ziet door de vissenoogcamera in haar voordeur dat er vijf, zes mensen op de overloop van haar appartement staan. "U kunt uw appartement niet verlaten”, krijgt ze te horen. “Geef uw zoon maar aan ons mee, dan brengen wij hem wel naar school.” Boos doet ze de deur weer dicht, geen denken aan dat ze haar zoon aan deze mensen toevertrouwt. Dit betekent huisarrest.

“Haar man Quanzhang Wang is mensenrechtenadvocaat en daarom staat dit gezin onder toezicht van de overheid”, legt Zhang uit. “Daar is geen wettelijke grondslag voor, maar toch gebeurt het regelmatig. Het is voorgekomen dat ze twee weken lang hun appartement niet konden verlaten, dag en nacht zaten mensen op de gang in campingstoeltjes om ze tegen te houden. Pesterijen, spionage en intimidatie is voor dit gezin aan de orde van de dag. Hun zoon moet telkens van school wisselen, hij wordt overal weggestuurd vanwege het werk van zijn vader. Ze moeten wel in China blijven, omdat de overheid weigert hen paspoorten te geven.”

Bekende tactiek

Zhang werd twee jaar geleden door de Duitse filmproducent Filmtank gevraagd om een documentaire te maken over toezicht en surveillance in China. “Een persoonlijke ervaring was mijn reden om ja te zeggen,” legt ze uit. “Tijdens het maken van mijn vorige documentaire One Child Nation over de eenkindpolitiek van China, werd ik door de geheime politie uitgenodigd voor een ‘kopje thee’, een informeel verhoor. Het is een bekende tactiek van de politie, ze voeren regelmatig dit soort zogenaamd vriendelijke gesprekken."

"De mensenrechtenactivisten waar ik mee heb samengewerkt, gaan nooit op zo’n uitnodiging in. Laat eerst maar eens zien waarom ik moet komen, welke documenten heb je, vragen zij meteen. Maar ik was benieuwd, dus ik ben gegaan. En tijdens dat gesprek hoorde ik dat ze precies wisten wat ik de afgelopen weken had gedaan. Met wie ik had gesproken, waar ik had overnacht, al mijn persoonlijke gegevens: behoorlijk intimiderend. Een angstige ervaring, maar mijn boosheid en mijn nieuwsgierigheid kregen toch de overhand. Dat was een van de redenen dat ik deze film graag wilde maken.”

Klein probleem: Zhang woonde in de Verenigde Staten en China was hermetisch afgesloten vanwege de covid-pandemie. Een vliegticket boeken was onmogelijk en Zhang wist uit ervaring dat haar aanwezigheid in China de productie van de documentaire zou hinderen. “We hebben activisten ter plaatse gevraagd om voor ons te filmen. De meesten hadden nog nooit een camera vastgehouden, dus we hebben uitgebreide handleidingen gemaakt en training gegeven via Zoom en Google Meets. Via beeldbellen heb ik mensen geïnterviewd. Zo is al het beeldmateriaal voor de documentaire op afstand, volledig remote, verzameld.”

Corona-maatregelen werden door de Chinese overheid ingezet tegen ‘subversieve personen’

Diezelfde corona-maatregelen werden door de Chinese overheid gebruikt om de ‘subversieve personen’, die ze op de radar hebben, op hun plek te houden. Zo worden Chen Zijuan en haar zoon Tutu tegengehouden als ze de rechtszaak willen bijwonen van hun echtgenoot en vader mensenrechtenadvocaat Weiping Chang. Ze hopen dat ze een glimpje van hem kunnen opvangen na zijn voorarrest van ruim zeshonderd dagen. Bij de afrit van de tolweg worden Chen en Tutu door politie meer dan twintig uur vastgehouden.

“Het is een fijnmazig systeem van toezicht, met camera’s, gezichtsherkenningssoftware, toezichthouders en dataverzameling”, legt Zhang uit. “Big data worden op grote schaal tegen dissidenten gebruikt. Van mensen die worden gearresteerd, soms om niet meer dan het indienen van een bezwaarschrift of het bijwonen van een demonstratie, worden vingerafdrukken afgenomen en allerlei biometrische gegevens geregistreerd, zoals de irisscan en zelfs een stemopname. Die gegevens kunnen gebruikt worden wanneer de overheid dat nodig acht.”

Punten voor brave burgers

‘Social Credit Score’ is een puntensysteem dat rechtstreeks uit een dystopische roman van Margaret Atwood lijkt te komen. Steden en dorpen zijn verdeeld in grids van zo’n vierhonderd huizen met circa duizend bewoners. Daar wordt toezicht op gehouden door zogenaamde ‘grid officers’, die Zhang ziet als de ‘voetsoldaten van het regime’. Ze worden geholpen door vrijwilligers, vaak gepensioneerden of mensen zonder baan, die op deze manier een beetje geld kunnen verdienen.

Klacht indienen bij de woningbouwvereniging of demonstreren kost je sociale punten

De stad Rongcheng gooit er nog een schepje bovenop. De kleine stad in het noorden van China heeft een verplicht sociaal kredietscore-systeem ingevoerd, als eerste en enige in China. Meer dan 800.000 mensen zijn onderdeel van dit sociale experiment. Mensen die vrijwilligerswerk doen, verdienen punten. Maaltijden bereiden voor kansarmen? Punten erbij. ’s Avonds de wijk in de gaten houden? Punten erbij. Ze controleren of honden zijn aangelijnd en auto’s netjes zijn geparkeerd en ruimen meteen wat zwerfvuil op, in ruil voor bonuspunten die ze kunnen inwisselen voor wasmiddel, rijst, olie of andere handige spullen uit de winkel van de grid officer. Punten verliezen is een stuk makkelijker: rijden met drank op, autoraampje open laten staan, een klacht indienen bij de woningbouwvereniging of meedoen met een demonstratie, dat kost allemaal punten.

Zhang maakt de treurige balans op: er zijn 190 manieren om punten te verdienen en ruim duizend manieren om ze kwijt te raken. Heb je een slechte sociale score, dan kunnen je kinderen niet naar een middelbare school met goede slagingspercentages, je kunt geen kaartjes kopen voor de hogesnelheidstrein en als je activiteiten politiek zijn, heb je kans om ook eens uitgenodigd te worden voor zo’n vrijblijvend ‘kopje thee’. En natuurlijk worden die punten nauwgezet genoteerd en ingevoerd in computersystemen van de overheid.

Roman voorlezen

Journaliste Sophia Xuegin Huang verscheen op de radar van de overheid omdat ze schrijft over mensenrechten en #metoo, en bijeenkomsten bezoekt met mensenrechtenactivisten. In de documentaire zien we dat er in allerijl camera’s worden opgehangen aan bomen en lantaarnpalen tegenover haar huis en in de gang van haar appartement. Sophia lacht als ze vertelt dat ze elke dag een paar bladzijden uit de roman 1984 voorleest in het zicht van de camera’s.

De makers zijn veilig

Zhang heeft Total Trust gemaakt met tientallen Chinese correspondenten, filmers en redacteuren. Kunnen zij ook een klop op de deur en een uitnodiging voor een kopje thee verwachten? “We hebben ons uiterste best gedaan om geen enkel digitaal spoor achter te bij het maken van de film”, vertelt ze. “Iedereen heeft een Engelse naam gebruikt of een ander pseudoniem verzonnen, we hebben camera’s zonder sim-kaart gebruikt en voorzichtig gewerkt. Over de hoofdpersonen van mijn documentaire maak ik me wel zorgen. Chen Zijuan en haar zoon Tutu zijn naar de Verenigde Staten vertrokken, ze waren bang dat elk moment hun paspoort zou kunnen worden ingetrokken. Chen Zijuan ziet hier een betere toekomst voor zich, met name voor haar zoon. Quanzhang Wang, Wenzu Li en hun zoon Quanquan blijven in China, ze kunnen geen kant op. En journaliste Sophia zit in de gevangenis, we weten niet hoe het met haar gaat. Dat is uiterst verontrustend.”

“Zij is gearresteerd”, vertelt Zhang. “Vlak voordat ze naar Groot-Brittannië wilde vertrekken om daar aan de universiteit te gaan studeren. Een jaar lang wist niemand waar ze was, er zijn zorgen dat ze wordt ondervraagd en gemarteld. Het gaat niet goed met haar, dat is duidelijk. Ze zei tegen me: zelfs mijn beroep is al een daad van verzet, het feit dat ik als onafhankelijke, zelfstandige journalist werk is al genoeg voor de regering om mij te wantrouwen. Dat geldt ook voor de andere hoofdpersonen van mijn documentaire. Mensenrechtenadvocaat zijn is verdacht, bijeenkomsten bijwonen waar over politiek wordt gesproken is verdacht, protestbrieven schrijven is buitengewoon verdacht.”

Surveillance-samenleving

De documentaire ging in première op festival Movies That Matter, mogelijk wordt hij komend jaar op televisie uitgezonden door NTR. Zhang hoopt dat kijkers haar verhaal niet afdoen als ‘typisch Chinees’. “Denk nou niet: dit gebeurt alleen daar, het heeft niks met ons te maken,” waarschuwt ze. “Als mensen blijven meebewegen, kan dit in Europa sneller realiteit zijn dan je denkt.”

Bijval voor deze waarschuwing komt van Hans de Zwart, medeoprichter van het Racism and Technology Center en onderzoeker naar verantwoorde IT aan de Hogeschool van Amsterdam. Hij is het met Zhang eens. “Wij zijn niet hetzelfde als China, maar surveillance sijpelt ook onze samenleving binnen. De overheid hoeft niet overal camera’s op te hangen, dat doen we gewoon zelf. Denk maar aan al die slimme voordeurbellen die ook de straat en de buren filmen, camera’s in auto’s en de buurt-appgroepen. Een private infrastructuur van surveillance, die bovendien door de politie wordt gebruikt: ze vragen dan bij buurtbewoners beelden op.”

Overeenkomst China-Nederland

De Zwart ziet nog een overeenkomst tussen de situatie in China en in Nederland. “Hier bezoekt de politie soms ook mensen die van plan zijn om te gaan demonstreren, bijvoorbeeld van Extinction Rebellion. Die informatie halen ze van social media. Dat is vergelijkbaar met de scene in de documentaire waarbij de mensenrechtenadvocaat wordt belet om naar een congres te gaan, waar hij als spreker voor is uitgenodigd.”

De technologie is niet de schuldige in dit verhaal, volgens Zhang. “Technologie is op zich neutraal, zonder moderne technologie had ik deze film nooit kunnen maken”, zegt ze. “Tegelijkertijd blijkt uit mijn film dat we niet blind kunnen vertrouwen op de overheid om het juiste te doen, daar hebben we allemaal onze verantwoordelijkheid in.”

De Zwart onderstreept dat. “Heel geleidelijk borrelt surveillance-technologie omhoog in onze samenleving. Als je altijd en overal in de gaten kunt worden gehouden, verandert dat je gedrag. Vergelijk het maar met een politieauto die naast je komt rijden op de snelweg. Je doet niks verkeerd, maar checkt toch snel: heb ik mijn gordel wel om, hoe hard rijd ik? Als we vrije burgers willen blijven, moeten we ontwikkelingen op dit gebied zeker niet normaliseren.”

CV

Jialing Zhang is een Chinese filmmaker, ze woont in Massachusetts. Ze regisseerde en produceerde de documentaire One Child Nation, waarmee ze in 2019 op het Sundance Film Festival de Grand Jury Prize won. Jialing werkte zeven jaar als freelance journalist in Beijing voor verschillende internationale media. Ze heeft een masterdiploma in journalistiek van NYU.

Lees meer over
Reactie toevoegen
De inhoud van dit veld is privé en zal niet openbaar worden gemaakt.