Surveillance-samenleving is niet ‘typisch Chinees’

Bekende tactiek

Zhang werd twee jaar geleden door de Duitse filmproducent Filmtank gevraagd om een documentaire te maken over toezicht en surveillance in China. “Een persoonlijke ervaring was mijn reden om ja te zeggen,” legt ze uit. “Tijdens het maken van mijn vorige documentaire One Child Nation over de eenkindpolitiek van China, werd ik door de geheime politie uitgenodigd voor een ‘kopje thee’, een informeel verhoor. Het is een bekende tactiek van de politie, ze voeren regelmatig dit soort zogenaamd vriendelijke gesprekken."

"De mensenrechtenactivisten waar ik mee heb samengewerkt, gaan nooit op zo’n uitnodiging in. Laat eerst maar eens zien waarom ik moet komen, welke documenten heb je, vragen zij meteen. Maar ik was benieuwd, dus ik ben gegaan. En tijdens dat gesprek hoorde ik dat ze precies wisten wat ik de afgelopen weken had gedaan. Met wie ik had gesproken, waar ik had overnacht, al mijn persoonlijke gegevens: behoorlijk intimiderend. Een angstige ervaring, maar mijn boosheid en mijn nieuwsgierigheid kregen toch de overhand. Dat was een van de redenen dat ik deze film graag wilde maken.”

Klein probleem: Zhang woonde in de Verenigde Staten en China was hermetisch afgesloten vanwege de covid-pandemie. Een vliegticket boeken was onmogelijk en Zhang wist uit ervaring dat haar aanwezigheid in China de productie van de documentaire zou hinderen. “We hebben activisten ter plaatse gevraagd om voor ons te filmen. De meesten hadden nog nooit een camera vastgehouden, dus we hebben uitgebreide handleidingen gemaakt en training gegeven via Zoom en Google Meets. Via beeldbellen heb ik mensen geïnterviewd. Zo is al het beeldmateriaal voor de documentaire op afstand, volledig remote, verzameld.”

Corona-maatregelen werden door de Chinese overheid ingezet tegen ‘subversieve personen’

Diezelfde corona-maatregelen werden door de Chinese overheid gebruikt om de ‘subversieve personen’, die ze op de radar hebben, op hun plek te houden. Zo worden Chen Zijuan en haar zoon Tutu tegengehouden als ze de rechtszaak willen bijwonen van hun echtgenoot en vader mensenrechtenadvocaat Weiping Chang. Ze hopen dat ze een glimpje van hem kunnen opvangen na zijn voorarrest van ruim zeshonderd dagen. Bij de afrit van de tolweg worden Chen en Tutu door politie meer dan twintig uur vastgehouden.

“Het is een fijnmazig systeem van toezicht, met camera’s, gezichtsherkenningssoftware, toezichthouders en dataverzameling”, legt Zhang uit. “Big data worden op grote schaal tegen dissidenten gebruikt. Van mensen die worden gearresteerd, soms om niet meer dan het indienen van een bezwaarschrift of het bijwonen van een demonstratie, worden vingerafdrukken afgenomen en allerlei biometrische gegevens geregistreerd, zoals de irisscan en zelfs een stemopname. Die gegevens kunnen gebruikt worden wanneer de overheid dat nodig acht.”

Punten voor brave burgers

‘Social Credit Score’ is een puntensysteem dat rechtstreeks uit een dystopische roman van Margaret Atwood lijkt te komen. Steden en dorpen zijn verdeeld in grids van zo’n vierhonderd huizen met circa duizend bewoners. Daar wordt toezicht op gehouden door zogenaamde ‘grid officers’, die Zhang ziet als de ‘voetsoldaten van het regime’. Ze worden geholpen door vrijwilligers, vaak gepensioneerden of mensen zonder baan, die op deze manier een beetje geld kunnen verdienen.

Klacht indienen bij de woningbouwvereniging of demonstreren kost je sociale punten

De stad Rongcheng gooit er nog een schepje bovenop. De kleine stad in het noorden van China heeft een verplicht sociaal kredietscore-systeem ingevoerd, als eerste en enige in China. Meer dan 800.000 mensen zijn onderdeel van dit sociale experiment. Mensen die vrijwilligerswerk doen, verdienen punten. Maaltijden bereiden voor kansarmen? Punten erbij. ’s Avonds de wijk in de gaten houden? Punten erbij. Ze controleren of honden zijn aangelijnd en auto’s netjes zijn geparkeerd en ruimen meteen wat zwerfvuil op, in ruil voor bonuspunten die ze kunnen inwisselen voor wasmiddel, rijst, olie of andere handige spullen uit de winkel van de grid officer. Punten verliezen is een stuk makkelijker: rijden met drank op, autoraampje open laten staan, een klacht indienen bij de woningbouwvereniging of meedoen met een demonstratie, dat kost allemaal punten.

Zhang maakt de treurige balans op: er zijn 190 manieren om punten te verdienen en ruim duizend manieren om ze kwijt te raken. Heb je een slechte sociale score, dan kunnen je kinderen niet naar een middelbare school met goede slagingspercentages, je kunt geen kaartjes kopen voor de hogesnelheidstrein en als je activiteiten politiek zijn, heb je kans om ook eens uitgenodigd te worden voor zo’n vrijblijvend ‘kopje thee’. En natuurlijk worden die punten nauwgezet genoteerd en ingevoerd in computersystemen van de overheid.

Roman voorlezen

Journaliste Sophia Xuegin Huang verscheen op de radar van de overheid omdat ze schrijft over mensenrechten en #metoo, en bijeenkomsten bezoekt met mensenrechtenactivisten. In de documentaire zien we dat er in allerijl camera’s worden opgehangen aan bomen en lantaarnpalen tegenover haar huis en in de gang van haar appartement. Sophia lacht als ze vertelt dat ze elke dag een paar bladzijden uit de roman 1984 voorleest in het zicht van de camera’s.

“Zij is gearresteerd”, vertelt Zhang. “Vlak voordat ze naar Groot-Brittannië wilde vertrekken om daar aan de universiteit te gaan studeren. Een jaar lang wist niemand waar ze was, er zijn zorgen dat ze wordt ondervraagd en gemarteld. Het gaat niet goed met haar, dat is duidelijk. Ze zei tegen me: zelfs mijn beroep is al een daad van verzet, het feit dat ik als onafhankelijke, zelfstandige journalist werk is al genoeg voor de regering om mij te wantrouwen. Dat geldt ook voor de andere hoofdpersonen van mijn documentaire. Mensenrechtenadvocaat zijn is verdacht, bijeenkomsten bijwonen waar over politiek wordt gesproken is verdacht, protestbrieven schrijven is buitengewoon verdacht.”

Surveillance-samenleving

De documentaire ging in première op festival Movies That Matter, mogelijk wordt hij komend jaar op televisie uitgezonden door NTR. Zhang hoopt dat kijkers haar verhaal niet afdoen als ‘typisch Chinees’. “Denk nou niet: dit gebeurt alleen daar, het heeft niks met ons te maken,” waarschuwt ze. “Als mensen blijven meebewegen, kan dit in Europa sneller realiteit zijn dan je denkt.”

Bijval voor deze waarschuwing komt van Hans de Zwart, medeoprichter van het Racism and Technology Center en onderzoeker naar verantwoorde IT aan de Hogeschool van Amsterdam. Hij is het met Zhang eens. “Wij zijn niet hetzelfde als China, maar surveillance sijpelt ook onze samenleving binnen. De overheid hoeft niet overal camera’s op te hangen, dat doen we gewoon zelf. Denk maar aan al die slimme voordeurbellen die ook de straat en de buren filmen, camera’s in auto’s en de buurt-appgroepen. Een private infrastructuur van surveillance, die bovendien door de politie wordt gebruikt: ze vragen dan bij buurtbewoners beelden op.”

Overeenkomst China-Nederland

De Zwart ziet nog een overeenkomst tussen de situatie in China en in Nederland. “Hier bezoekt de politie soms ook mensen die van plan zijn om te gaan demonstreren, bijvoorbeeld van Extinction Rebellion. Die informatie halen ze van social media. Dat is vergelijkbaar met de scene in de documentaire waarbij de mensenrechtenadvocaat wordt belet om naar een congres te gaan, waar hij als spreker voor is uitgenodigd.”

De technologie is niet de schuldige in dit verhaal, volgens Zhang. “Technologie is op zich neutraal, zonder moderne technologie had ik deze film nooit kunnen maken”, zegt ze. “Tegelijkertijd blijkt uit mijn film dat we niet blind kunnen vertrouwen op de overheid om het juiste te doen, daar hebben we allemaal onze verantwoordelijkheid in.”

De Zwart onderstreept dat. “Heel geleidelijk borrelt surveillance-technologie omhoog in onze samenleving. Als je altijd en overal in de gaten kunt worden gehouden, verandert dat je gedrag. Vergelijk het maar met een politieauto die naast je komt rijden op de snelweg. Je doet niks verkeerd, maar checkt toch snel: heb ik mijn gordel wel om, hoe hard rijd ik? Als we vrije burgers willen blijven, moeten we ontwikkelingen op dit gebied zeker niet normaliseren.”