De Mededingingsautoriteit is een van de twee onderdelen van het ministerie van Economische Zaken die van toenmalig staatssecretaris Frank Heemskerk in 2007 het verzoek kregen om over te stappen op een open-sourcedesktop. Heemskerk wil ermee zijn programma NOiV versterken. Dat project moet overheden aansporen meer te doen met open source en open standaarden. Een tweede, minstens zo symbolisch onderdeel van EZ, het Octrooicentrum Nederland, gaat op dat verzoek in. De NMa daarentegen houdt van meet af aan de boot af, en de organisatie verdwijnt onopvallend uit de verdere berichtgeving.

Op verzoek van Automatisering Gids gaf Economische Zaken onlangs beperkt inzage in de correspondentie tussen Heemskerk en de NMa. In een brief uit september 2008 blijkt dat de organisatie volledig vast zit aan IT-fabrikant Microsoft. “De huidige IT-organisatie is uitermate goed opgeleid in de Microsoft-omgeving. Ook is duidelijk geworden dat de markt met name producten ontwikkelt voor het Microsoft-platform en dat overstappen lang niet altijd mogelijk is”, schrijft het hoofd Stafafdeling Informatiemanagement & Beheer van de NMa.

Zijn brief begeleidt een uitgebreid rapport. Dat wil EZ niet prijsgeven: “Het bevat te veel details over de beveiliging van de IT”, licht de woordvoerder van het ministerie toe. Het rapport is uitvoerig besproken met de raad van bestuur, schrijft het hoofd IT aan EZ: “Ik kon niet anders dan adviseren niet over te gaan tot invoering van open source software op de desktop van de NMA.” De NMa vreest voor hoge kosten om van het Microsoft-platform af te komen, zo blijkt uit de brief. Overstappen stoort mogelijk de bedrijfscontinuïteit en de beveiliging.

Nog een belangrijke reden is dat de concurrentiewaakhond, net als EZ, gebruikmaakt van het enterprise-contentmanagementsysteem Hummingbird, “welk systeem niet gebruikt kan worden in een open-sourcedesktopomgeving”. Frappant genoeg is dit CMS door de NMa volledig in strijd met de regels aanbesteed. De NMa zoekt immers in 2006 een ‘reseller voor de levering van Hummingbird-licenties inclusief onderhoud’. (Het contract, gegund aan LogicaCMG, heeft een waarde van zeven ton.)

Door zo direct te vragen naar merknamen en specifieke producten sluit de NMa alle concurrentie uit. Dat is in strijd met artikel 2 van de richtlijn, stelt Matthieu Paapst. De voormalig NOiV-jurist is aan de Universiteit Groningen bezig met zijn promotieonderzoek naar IT-aanbestedingen. “De aanbesteding van de NMa is eveneens strijdig met artikel 23 lid 2 van de richtlijn. Die bepaalt dat technische specificaties de inschrijvers gelijke toegang moeten bieden en niet tot gevolg mogen hebben dat ongerechtvaardigde belemmeringen voor de openstelling van overheidsopdrachten voor mededinging worden geschapen.”

De NMa weet in drie weken tijd geen antwoord te verzinnen op vragen over de aanbesteding. “Hummingbird gebruiken we nu niet meer”, zegt een woordvoerster. (Het product is sinds 2008 uit de handel.) De concurrentiewaakhond werpt daarnaast op dat het wat IT betreft geen zelfstandige organisatie is. “We dienen dus rekening te houden met ontwikkelingen bij het ministerie en het Rijk.”

“Meerdere malen stelden we vervanging van het desktoppark uit, om te zien hoe de markt zich ontwikkelt. Hiermee worden onnodige kosten voor de belastingbetaler voorkomen.” Het is een deel van het antwoord van NMa op de vraag wat de organisatie doet met de conclusies en aanbevelingen van de collega’s bij het Centraal Planbureau (CPB). Het CPB stelde vorig jaar voorzichtig vast dat de markt voor desktopbesturingssystemen stuk is. Het gebrek aan keuze in licentietype, prijzen, kwaliteit en innovatieniveau leidt tot een permanent verlies van welvaart, waarschuwen de onderzoekers. De economen adviseren de overheid de balans te herstellen door actief over te stappen op alternatieven. “De NMa moet worden beoordeeld op het effect op de markten waarin de NMa op grond van onder andere energie- en mededingingswetten intervenieert. Dit effect is groot”, verweert zich de NMa.

Op de vraag welke stappen de NMa de afgelopen jaren heeft genomen om zich onafhankelijk te maken van IT-leveranciers, antwoordt de organisatie: “De ondersteunende bedrijfsvoeringsprocessen als ICT zijn geen doel op zichzelf, maar dienen de primaire processen zo goed mogelijk te ondersteunen. Dit ontslaat de NMa niet om in haar eigen bedrijfsvoeringsprocessen meer dan gemiddeld kritisch te zijn op eventuele knelpunten in de marktwerking. De NMa is daarom terughoudend en wacht de ontwikkelingen af. Om die reden is besloten het Microsoft onderhoudscontract niet te verlengen.”

Wat de NMa niet wil proberen, lukt zonder al te veel problemen bij het Octrooicentrum. Daar worden inmiddels 130 werplekken ingericht met open source. Voor het NOiV-project is het centrum een van de meest sprekende voorbeelden. De overstap van het Octrooicentrum maakt ook moes van alle bezwaren van de NMa, blijkt uit een casestudy, gepubliceerd op de NOiV-website. “Randvoorwaarde is continuïteit van de dienstverlening, evenals de samenwerking met de IT-systemen van het ministerie.” Het Octrooicentrum waakt zelfs over de concurrentie. Leveranciersonafhankelijkheid is een van de doelen van de overstap op een desktop-alternatief, stelt het NOiV.

De Tweede Kamer reageert met verbazing op de brief en de illegale aanbesteding. PvdA en GroenLinks overwegen kritische noten te kraken, wellicht al tijdens de bespreking van de begroting van het ministerie, verantwoordelijk voor de NMa, eerder deze week. PvdA-parlementariër Martijn van Dam: “Uit die brief spreekt een enorme passiviteit die je juist van de NMa niet zou verwachten. Onbegrijpelijk!”

Tweede Kamerlid voor GroenLinks Bruno Braakhuis: “Het verbaast me niet dat de NMa niet overstapt naar open source. Als je vastgeklonken zit aan bijvoorbeeld Microsoft, is het een kostbare overstap. Maar als je die overstap nooit serieus in je planning opneemt, komt het er ook nooit van. Gelet op de grote besparing die overstappen naar open source op termijn oplevert, wordt het tijd om een plan te trekken. En dan niet alleen voor de NMa, maar voor de hele overheid. In 2002 is de motie-Vendrik kamerbreed aangenomen. De motie was een ‘comply or explain’ om overstappen op open-sourcesoftware bij de overheid te bewerkstelligen. Blijkbaar is dat niet afdoende geweest en zullen we een soort ‘comply-or-fry’-motie richting de minister moeten indienen.”