IT-politicus van het jaar Renske Leijten wil burgers beschermen tegen de impact van IT

Toeslagenschandaal

“Wat ik met IT heb?” Leijten denkt even na. “Door de toenemende maatschappelijke relevantie is het eigenlijk vanzelf naar me toegekomen.” Inmiddels zit ze zestien jaar in de Tweede Kamer namens de SP. Al sinds haar beginjaren is ze aan het debatteren over diverse IT-onderwerpen. In 2010 over elektronisch patiëntendossier bijvoorbeeld. Ze vindt het niet meer dan logisch. “Ik ben vereerd met de uitverkiezing tot IT-Politicus van het Jaar. Technologie gaat namelijk over ons allemaal, over wat voor samenleving wij willen zijn.” Leijten is al veel langer bezig met IT-onderwerpen. Ze speelde onder meer een grote rol bij het onthullen van de toeslagenaffaire, waarbij de werking van algoritmes verwoestende gevolgen hadden voor duizenden burgers. “De toeslagenaffaire was zeker digitaal gedreven. De maatschappelijke impact van technologie werd heel duidelijk: uitwisseling van data over burgers kan leiden tot uitsluiting, financiële gevolgen en privacy-schendingen. Grotendeels ontstaan door een zelflerend algoritme dat mensen selecteert en beoordeelt op basis van een paar kenmerken.”

Ook in het afgelopen jaar trok Leijten regelmatig aan de bel over de manier waarop de overheid met IT omgaat. “Vooral over het niet tot elkaar komen in de politiek over dit soort onderwerpen en het te weinig belichten van de ethische kant. Jarenlang heeft het kabinet een grondhouding aangenomen waarin alles wat mogelijk is met IT, moet worden gedaan en gestimuleerd.” De overheid gedraagt zich vaak te veel als een commercieel bedrijf wanneer het om IT gaat, vindt Leijten. “Ik benader IT met een maatschappelijke blik: niet alles wat technologisch mogelijk is, moeten we ook willen.”

Kabinet maakt geen keuzes

In het afgelopen jaar zag ze een kabinet dat weigert om duidelijke keuzes te maken tussen kansen van IT benutten en risico’s vermijden. “Het valt op dat het kabinet overal ‘ja’ op zegt. Aan de ene kant wil het data-minimalisatie en burgers behoeden voor privacy-schendingen, maar aan de andere kant wil het ook een florerende data-economie opbouwen en mensen kunnen profileren. Ik zie het als mijn taak om de discussie over hierover aan te wakkeren en ervoor te zorgen dat er goed wordt nagedacht over welke technologische oplossingen we met de overheid en bedrijven aan het ontwikkelen zijn.”

Wat Leijten betreft mogen IT-bedrijven heus wel geld verdienen met de ontwikkeling van technologie. “Maar er wordt er te weinig nagedacht over hoe in Nederland ontwikkelde technologie bijvoorbeeld bij verkeerde regimes in handen kan vallen om er mensenrechten mee te schenden. Ook hier maakt het kabinet geen keuzes. Gisteren, tijdens een debat over de cookie-wetgeving ook niet. Ik heb toen tegen de minister van Economische Zaken gezegd: wat gaat er wat u betreft nou voor? Kiezen we voor gebruiksgemak of voor privacybescherming?”

Naast grote maatschappelijke zorgen verbaast Leijten zich ook al jaren over de enorme bedragen die door de overheid worden uitgegeven aan IT-projecten. “Jaarlijks gaat er zeshonderd miljoen euro naar de Belastingdienst om legacy-problemen op te lossen. Dan gaat er toch iets heel erg mis bij de aansturing?” Wat haar betreft is een gebrek aan kennis van IT bij overheid een groot probleem. “Er worden besluiten genomen door mensen die zelf geen kennis hebben van de systemen. Met managementlagen die allerlei projecten opstarten waarvan ik me soms afvraag welk doel het dient, waarna er honderden miljoenen euro’s worden verbrand. De juiste vragen over dit soort projecten komen iedere keer weer veel te laat.”

Commissie Digitale Zaken

Toch zijn er ook positieve ontwikkelingen te noemen. De Commissie Digitale Zaken (DZK), die Leijden zelf mede vormgaf, vindt ze veelbelovend. DZK neemt sinds 2021 de Tweede Kamer bij de hand om meer grip te krijgen op digitalisering. Vanwege haar jarenlange ervaring als Kamerlid werd ze gevraagd mee te denken over de opzet, taken en onderwerpen van de commissie. “Vooral omdat ik weet hoe de processen rondom de tweede Kamer werken.” Maar met de eer wil ze niet strijken: “DZK is vooral een erfstuk van gedreven politici uit de vorige kabinetsperiode die veel met IT-onderwerpen bezig waren.”

Europese wetgeving met betrekking tot technologie wordt dankzij de commissie inmiddels structureel besproken. “Er zijn vaste pijlers benoemd, waaronder digitale infrastructuur, IT-projecten, ethiek en mensenrechten en cyberveiligheid. Eerder waren deze verspreid over allerlei andere commissies. Woensdag spraken we nog over het rijksbrede cloudbeleid.” DZK is een duidelijke verbetering en doet belangrijk werk, constateert Leijten. “Grotere thema’s rondom digitalisering worden meer diepgravend besproken en de IT-kennis van Kamerleden wordt gebundeld. Dat zorgt voor gesprekken op een hoger inhoudelijker niveau.”

Hyperspecialist

Genoeg kennis over IT-onderwerpen is volgens Leijten belangrijk om politiek te kunnen bedrijven, maar het is niet per se nodig om als Kamerlid ‘tot achter de komma’ gespecialiseerd te zijn in alle IT-onderwerpen. “Een Kamerlid dat over ziekenhuizen praat hoeft toch ook niet zelf een been te kunnen amputeren? Ik hoop dat de lezers van AG Connect dat ook begrijpen. Je hoeft geen hyperspecialist te zijn om een discussie over de maatschappelijke gevolgen van technologie te voeren. Dat moet kunnen zonder te worden weggehoond door IT-experts. Je kunt altijd een oordeel vellen over de impact die technologie uiteindelijk heeft op de samenleving.”

Een scherp oordeel over technologie is aan Leijten wel besteed. In 2022 behaalde haar motie om niet in te stemmen met Europese raadsconclusies over de ontwikkeling van Europese digitale Identiteit een meerderheid. Staatssecretaris Alexandra Van Huffelen legde deze uiteindelijk naast zich neer, waarna er een storm aan kritiek losbarstte. Uiteraard maakt Leijten zich nog steeds grote zorgen over de plannen, die inmiddels volop worden uitgevoerd. “Ik vind het zeer onverstandig om te ‘klooien’ met een digitale identiteit voor burgers. Een technologisch veilige manier om je als burger op internet te kunnen identificeren, daar ben ik niet tegen. Ik vind alleen dat er in Brussel te lichtzinnig mee wordt omgegaan. Het uitgeven van paspoorten en andere identiteiten en deze controleren op echtheid is wat mij betreft ook een lidstaatcompetentie en geen Europese aangelegenheid.”

BSN van tafel

Dat Nederland enkele belangrijke punten heeft kunnen inbrengen waarmee het risico dat de Europese ID-Wallet een China-achtige controlemiddel wordt, ziet Leijten wel. Maar volgens haar is er nog lang niet genoeg gediscussieerd over risico’s. “Inderdaad, onder meer het Europese burgerservicenummer is door toedoen van Nederland eruit gehaald, maar het is niet helemaal van tafel! Ik ken Europa goed: als iets niet helemaal van tafel is, staat het in de koelkast en dan kan het er volgend jaar weer uitgehaald worden.” Leijten blijft haar zorgen hierover de komende tijd uiten. “De data van onze burgers: worden ze centraal of decentraal opgeslagen? Dat soort vragen worden nu echt veel te makkelijk overgedragen aan de Europese Commissie.”

Leijten heeft absoluut geen begrip voor Van Huffelen die de stemming over haar ingediende motie naast zich neerlegde met als reden dat Nederland anders geen invloed zou kunnen uitoefenen op verdere onderhandelingen. “Dat is zelfs onzinnig en schadelijk. Je doet als Nederland namelijk áltijd mee aan de discussies, omdat je simpelweg lid bent van de Europese Unie. Een nee-stem vanuit Nederland zou bovendien geen enkele impact op de Europese stemming hebben gehad.” Een duidelijke ‘nee’ tegen de plannen had volgens Leijten zelfs een manier kunnen zijn om méér invloed uit te oefenen. “Als je je poot stijf had gehouden had je tot het einde aan tafel gezeten. Nu niet meer.” Nu is Nederland zo goed als klaar met onderhandelen, stelt Leijten. “Het had ons echt een betere positie opgeleverd. Dit was écht het moment om nee te zeggen. Vanaf nu is er geen speelruimte meer. En ik kan het weten: ik ken de Europese manier van werken al heel lang.”

Trein rijdt te snel

Leijten ziet een Europese trein vol wetgeving en technologie, die niet per se de verkeerde kant op rijdt, maar wel veel te hard doordendert. “We moeten de tijd nemen om goed na te denken over beslissingen vanuit Brussel. Verkeerde politieke keuzes leveren risico’s op, maar ze geven ook onnodig munitie aan mensen die het misbruiken voor een groter ‘complot-verhaal’, wat superirritant is.” Te snelle politieke besluitvorming maakt het kabinet kwetsbaar, denkt Leijten. “Omdat het vragen oproept bij mensen waar ze geen antwoord op hebben. En dat geeft een voedingsbodem aan onder meer nepnieuws. Wil je nu écht draagvlak creëren voor zo’n Europese digitale identiteit? Wees dan ook open, transparant en leg je neer bij een democratische meerderheid. Uiteindelijk gaat ook dit over ons allemaal.”