Hoe gebrek aan IT-kennis bij de overheid wetten onuitvoerbaar maakt

De Tweede Kamer wil regelmatig wetten wijzigen of invoeren, maar vaak loopt het stuk omdat de IT die dit mogelijk moet maken te complex is. De overheid overschat zijn eigen IT-uitvoeringscapaciteit nogal eens. Zijn de grote IT-ambities wel reëel of moet er in algemene zin een stapje terug worden gedaan? AG Connect spreekt erover met Kees Verhoeven en Jouke van Dijk.   

Het idee klonk zo mooi: btw op groenten en fruit verlagen naar 0%, zodat gezond voedsel betaalbaarder wordt. De Tweede Kamer stemde in, maar om dit voor elkaar te krijgen moeten de IT-systemen van de Belastingdienst worden aangepast. “En dat gaat in de huidige regeerperiode, die pas net begonnen is, sowieso niet meer lukken”, verzucht voormalig IT-politicus van het Jaar Kees Verhoeven in gesprek met AG Connect. Hij signaleerde tijdens zijn jaren in Den Haag vaker een te ambitieuze overheid. En doet dat nog steeds. “Neem de afschaffing van de ‘Jubelton’, waarbij ouders 100.000 euro belastingvrij kunnen schenken aan een kind zodat zij een huis kunnen kopen. Dit wordt nu pas vanaf 2024 afgeschaft, terwijl dit in 2023 al zou gaan gebeuren. De Belastingdienst heeft niet genoeg IT’ers om naast de grote lopende projecten rond schenk- en erfbelasting ook de systemen voor de jubelton onder handen te nemen.”

De politiek wil van alles op IT-gebied, toont zich hierin ambitieus, maar beperkingen in de IT-systemen zorgen er volgens Verhoeven steeds vaker voor dat plannen niet uitgevoerd kunnen worden. Een bekend voorbeeld is volgens Verhoeven ook de afhandeling van de toeslagenaffaire en de tegemoetkoming voor gedupeerden van aardbevingen in Groningen. “Er wordt door de politiek geroepen: dit nooit meer! Snel compenseren! Maar in de praktijk dat er beperkingen zijn in de uitvoering die politieke keuzes onmogelijk maken. En dit loopt wederom stuk op ICT.”

Mislukte megaprojecten

Het meest grootste en meest geldverslindende voorbeeld van zelfoverschatting op gebied van uitvoering is volgens Verhoeven de Omgevingswet. “Als het gaat om wetgeving met zeer complexe IT die moét functioneren om de wet te slagen, is dit zeker hét voorbeeld waarbij de overheid zijn eigen kunnen overschat. Ook verdween er zo’n 100 miljoen euro in de gootsteen toen de vernieuwing van de Basisregistratie Personen (‘Operatie BRP’) in 2017 definitief werd gestaakt, omdat de software veel te complex werd.

De Omgevingswet wordt inmiddels al vele jaren uitgesteld, ook hier speelt de complexe software die nodig is om de mega-wet te laten functioneren. De Eerste Kamer stelde minister De Jonge hierover op 15 april kritische vragen over de oplevering ervan. De Jonge herhaalde in zijn antwoorden op 6 mei dat alles ‘volgens planning verliep’. Zijn eigen ambtenaren en betrokken softwareleveranciers wisten wel beter, zo meldde Binnenlands Bestuur in augustus op basis van een WOB-verzoek. Uit een eerdere testronde van april 2021 bleek dat er nog zo'n 62 'verstoringen' en 15 'wensen' waren voor de software. Er moesten nog nieuwe onderdelen worden gebouwd en ook was er verbetering nodig is in de al gebouwde onderdelen, met name in de raadpleegbaarheid van besluiten. De uitdagingen zijn nog altijd verre van opgelost.

Een groeiend tekort aan IT’ers

Voor hoogleraar Arbeidsmarktanalyse Jouke van Dijk van Rijksuniversiteit Groningen (RUG) en voorzitter van de Sociaal Economische Raad (SER Noord Nederland) is er een belangrijke reden waarom bestaande grootschalige en complexe IT-projecten vastlopen: het tekort aan IT’ers. “Den Haag heeft de afgelopen jaren te maken met een reeks aan mislukkingen op IT-gebied. Dat heeft te maken met een gebrek aan kennis over IT, het aanbesteden van IT-projecten en een zelfoverschatting als het gaat om uitvoerende IT-capaciteit. Er zijn in de afgelopen jaren te veel majeure IT-projecten opgetuigd, die in één klap veel problemen moeten oplossen. Dat geldt voor de Omgevingswet, en ook voor de wijzigingen in het Belastingstelsel. Aan het einde van de rit valt het vaak tegen wat er wordt opgeleverd en in welk tempo dit gebeurt.”

Van Dijk volgt de tekorten op de arbeidsmarkt al jaren, onder meer als commissielid van de landelijke SER. Door voortdurende digitalisering bij zowel de overheid als het bedrijfsleven ziet hij de vraag naar IT’ers steeds meer het aanbod overstijgen. Hij stelt dat de schaarste aan IT’ers bij de overheid nog een ‘slag erger’ is dan in het bedrijfsleven. “Jonge mensen vertrekken er vaak, vanwege de vele bureaucratie en het stoffige imago. Als je ziet hoe langzaam het gaat met bijvoorbeeld de slagvaardigheid rondom de compensaties voor de toeslagenaffaire en de schade van aardbevingen in Groningen, dan motiveert dat ook niet. Jonge IT’ers willen juist graag een verschil maken en bij zo’n logge organisatie gaat dat moeilijk. Ook betaalt het bedrijfsleven vaak beter.”