Gedrukte of papieren encyclopedieën zullen binnen het Nederlandse taalgebied niet meer verschijnen. Wie vandaag of morgen wil grasduinen in
de kennis van de wereld,
zal over een goed geoutilleerde PC moeten beschikken. Bij voorkeur met aansluiting op het Internet. Om echt voorbereid te zijn op de referentiewerken van het volgende millennium is
het bezit van een DVD-Rom-drive aan te bevelen. Nieuw is dat digitale encyclopedieën sinds kort ook bediend kunnen worden door middel van het gesproken woord.
Het nieuwe codewoord heet spraaktechnologie.
Het wordt een jaarlijks terugkerende ratrace: in de herfst verschijnen de nieuwe edities van de Nederlandstalige encyclopedieën op CD-Rom. Vorig jaar brachten Microsoft en Easy Computing voor het eerst en vrijwel gelijktijdig hun eigen Nederlandstalige encyclopedieën op CD-Rom op de markt. Uitgeverij Het Spectrum was toen al aan de derde ronde toe. Dit jaar ligt de tweede, respectievelijk vierde, editie in de winkel. Naar ei-
gen zeggen verkocht Microsoft ruim 70.000 exemplaren van de Encarta Winkler Prins Editie 98. Van de Editie 99 zou Microsoft in voorverkoop 55.000 bestellingen genoteerd hebben. Easy Computing hield het met de Grote Encyclopedie, die de helft goedkoper is dan
Encarta, op 30.000 verkochte exemplaren van de editie 98 en 20.000 exemplaren van de
editie 99 in de voorverkoop. De eerste drie edi-
ties van de Spectrum Encyclopedie hebben samen de mijlpaal van de honderdduizend stuks
overschreden.

Luc Van Peteghem

Niet oninteressant is ook de omzet via het OEM-kanaal. Liefst 300.000 kopers hebben de afgelopen drie jaar de Spectrum Encyclopedie op CD-Rom als gratis lokkertje meegekregen bij de aanschaf van een nieuw PC-systeem. Mogen we geloof hechten aan het door Microsoft zelf becijferde aantal illegale kopieën dat van Encarta circuleert – volgens Microsoft ruim vier keer het aantal legale exemplaren – dan leert een ruwe schatting dat de digitale encyclopedie in onze contreien zijn weg heeft gevonden naar bijna een miljoen huishoudens. Sinds de jaren zeventig is de publieke belangstelling voor het naslagwerk in onze contreien niet meer zo groot geweest als nu.

William Shakespeare
Bij de introductie van het revolutionaire zilveren schijfje werd nog voorzichtig gefluisterd dat het een dermate grote opslagcapaciteit had dat het heel misschien wel de volledige Encyclopedia Britannica of de verzamelde werken van William Shakespeare kon bevatten. Grote ogen alom, maar de acceptatie van de CD-Rom als informatiedrager voor PC-systemen door het grote publiek is, zoals bekend, heel snel gegaan.
Ook is het gebruik ervan als drager voor digitale naslagwerken vrij evident. Tegenover tientallen kilo’s onhandelbaar papier stond voortaan immers een eenvoudig te bedienen schijfje dat meer mogelijkheden bood en aanzienlijk veel goedkoper was dan zijn traditionele gedrukte evenknie. Papier is duur. Ter vergelijking: de Grote Winkler Prins kost 4.550,- voor
26 boekdelen die samen vijftienmiljoen woorden bevatten. Encarta, de elektronische versie, telt minder dan tienmiljoen woorden, maar is met een prijs van 199 gulden wel ruim twintig keer goedkoper.
Een ander belangrijk voordeel: de CD-Rom biedt de sublieme faciliteit het onderscheid op te heffen tussen een systematische geordende encyclopedie (Grote Spectrum) en een alfabetisch geordende encyclopedie (Grote Winkler Prins). Hyperlinks maken beide ordeningsprincipes tegelijk mogelijk. Toch verscheen de allereerste digitale encyclopedie niet op CD-Rom, maar op een vroege voorloper van het Internet.

Populairste opslagmedium
In 1983 was de Academic American Encyclopedia
de eerste encyclopedie die als digitaal massaproduct werd uitgegeven. Overigens was de Academic American gebaseerd op de database van de Nederlandse
uitgever Het Spectrum. Gebruikers konden zich
abonneren op een online versie via commerciële
datanetwerken, zoals Compuserve en Prodigy Infor-
mation Service.
In 1985, bijna een decennium voordat de
CD-Rom het populairste opslagmedium voor de PC werd, was het de Academic American Encyclopedia die als allereerste encyclopedie op CD-Romwerd uitgebracht. Een en ander gebeurde onder auspiciën van de firma Grolier, Inc. De editie van Grolier beperkte zich nog wel tot een kale versie met alleen tekst.
De toevoeging van multimediale bestanden (audio en video), die elektronische naslagwerken hun huidige blitse sex-appeal verlenen, werd pas in 1989 geïntroduceerd met de verschijning van Compton’s Multimedia Encyclopedia, toentertijd nog eigendom van Encyclopedia Britannica. De vooruitstrevende Academic American Encyclopedia werd op zijn beurt in 1990 voorzien van illustraties en in 1992 van audio en video. Sindsdien gaat deze encyclopedie door het leven als de New Grolier Multimedia Encyclopedia.
Twee jaar later kwam Microsoft pas op de proppen met de allereerste Encarta. Het tekstcorpus van Encarta is gebaseerd op de relatief onbekende Amerikaanse Funk & Wagnall’s New Encyclopedia. Het uiteindelijke product werd door Microsoft uitgerust met een vooruitstrevende engine die het gebruik van grafieken, audio- en videobestanden mogelijk maakte. Later voegde de softwaremonopolist ook virtuele panorama’s, animaties en interactiviteiten toe. Die engine van Microsoft zorgt ervoor dat Encarta op dit moment als de absolute koploper geldt op het gebied van de
integratie van tekst en multimediale bestanden. Het gebruiksgemak, de zoekmogelijkheden, de snelheid en de adembenemende lay-out van Encarta geven de concurrentie het nakijken.

Ettelijke tonnen
Over de intrinsieke, lees inhoudelijke kwaliteiten van het product, is daarmee nog niets gezegd. Een opsomming van de teamleden die Encyclopedia Britannica up-to-date houden, beslaat vijf A-4tjes. De Amerikaanse redactie van Encarta kan bogen op honderdvijftig medewerkers. Terwijl de redactie van Elseviers Winkler Prins, verantwoordelijk voor de inhoudelijke aankleding van de Nederlandstalige Encarta, het moet stellen met vijf Nederlandse en twee Vlaamse redacteuren. Elsevier Bedrijfsinformatie geeft alleen al aan de redactionele kosten voor een jaargang Encarta meer dan een miljoen gulden uit. Uitgeverij Het Spectrum spendeert naar eigen zeggen ettelijke tonnen aan het bijwerken van de teksten en heeft daarvoor vijf redacteuren in dienst die zich, in deeltijd,
over de Grote Spectrum ontfermen. Bij Easy Computing moet een enkele projectleider dezelfde klus klaren. Over de kosten die daarmee gepaard gaan, is niets bekend.

Plagiaat
Dat de beperkte mogelijkheden van de Nederlandstalige ’encyclopediebakkers’ dramatische gevolgen kunnen hebben voor de inhoud
van hun producten, is voldoende pijnlijk aangetoond met de plagiaatkwestie van Easy Computing die deze krant vorige week aan het licht bracht. Het plagiaat van Easy Computing is een geïsoleerd incident.
Los daarvan blijft de vraag naar de inhoudelijke kwaliteiten van de encyclopedische naslagwerken bestaan. Voor de duidelijkheid: alleen Encarta en het Spectrum bieden oorspronkelijk Nederlandstalige encyclopedieën. De uitgevers kunnen daarvoor putten uit de soms danig verouderde databases waarmee vroeger de papieren versies samengesteld werden. De hierboven genoemde kosten inclusief de redactionele inspanningen die met het up-to-date maken of houden van de naslagwerken gepaard gaan, laten zich dus eenvoudig verklaren. Aan die teksten moet constant gesleuteld worden.
Zonder aansluiting op het Internet blijft het nut van een digitale encyclopedie erg beperkt. De content van de huidige generatie encyclopedieën is niet langer een centraal gecontroleerd corpus. Uitgevers van digitale encyclopedieën vullen de eventuele lacunes in hun eigen producten vrijwel zonder uitzondering aan met hyperlinks.
Een interessante service die we alleen aantroffen op de Encarta Reference Suite bestaat daaruit dat deze encyclopedie ook een overzicht geeft van alle aanwezige web-koppelingen. De ironie wil evenwel dat Encarta in voorkomende gevallen spontaan de Netscape Navigator opstart in plaats van de Internet Explorer. Terwijl de laatste browser van Microsoft zelf op beide testmachines nochtans als default was geïnstalleerd. Overigens zijn Encarta en Britannica volledig online te raadplegen. Via Britannica Online is het bovendien mogelijk een minuscuul programma te downloaden dat zich in de system tray van de taakbalk installeert. Met een
klik op het icoon is het mogelijk op Internet zoekopdrachten te geven die door Eblast, de zoekrobot van Britannica Online, worden afgewerkt.
De alles overheersende aanwezigheid van Internet blijkt ook uit de opmaak van Britannica, die in 1994 online ging. Britannica gebruikt standaard een webbrowser als interface voor de encyclopedie op
CD-Rom. Voor de standaardeditie is dat overigens de Netscape Navigator, terwijl dat voor de multimediaversie vreemd genoeg de Internet Explorer is.

Te klein
De CD-Rom als uitverkoren drager voor elektronische naslagwerken heeft zijn beste tijd erop zitten. De normen zijn bijgesteld, het schijfje is te klein geworden. Voor de Nederlandstalige Encarta Winkler Prins Editie 99 en de Grote Encyclopedie van Easy Computing waren twee CD-Roms nodig. De multimediaversie van Encyclopedia Britannica verschijnt op drie schijfjes. Duidelijk is dat de DVD-Rom nieuwe mogelijkheden biedt waardoor de CD-Rom verslagen wordt inzake opslagcapaciteit en functionaliteit.
Toch heeft de behoefte aan de DVD-Rom als nieuwe informatiedrager minder te maken met de uitbreiding van het encyclopedisch corpus. De DVD-Rom wordt het ultieme platform, omdat zich inmiddels een nieuwe trend heeft afgetekend waarin Microsoft zich andermaal als gangmaker manifesteert: de bundeling van uiteenlopende referentie- of naslagwerken in een enkele uitgave. Encarta Reference Suite bevat naast de eigenlijke encyclopedie ook de atlas Virtual Globe
en het programma Bookshelf, dat op zijn beurt
een bundeling is van onder meer een citaten- en
synoniemenwoordenboek. De DVD-Rom is bovendien een veel gebruiksvriendelijker product. De ge-
bruiker hoeft niet langer te switchen tussen de verschillende schijfjes.

Lernout & Hauspie niet betrokken bij spraakgestuurde encyclopedie van Microsoft

De allerjongste noviteit op het vlak van CD-Rom-encyclopedieën is spraaktechnologie. IBM heeft vorig jaar de allereerste encyclopedie op de markt gebracht die bediend kan worden door middel van het gesproken woord. IBM’s World Book encyclopedie editie 98 is voorzien van Viavoice, een Engelstalig spraakprogramma dat door de laboratoria van IBM werd ontwikkeld.
De zogenaamde Speech Edition van World Book Encyclopedia is in staat om zoekacties uit te voeren die door de gebruiker worden uitgesproken. Deze kan de computer met een eenvoudig mondeling bevel ook allerlei functies laten uitvoeren: ’Page Down’, ’Find’ en ’What’s Online’? Desgewenst leest het programma op eenvoudig mondeling verzoek ook vooraf geselecteerde lemmata voor. De computer produceert voorlopig nog wel een erg synthetisch klinkend geluid. Maar de voordelen van handsfree snuffelen mogen duidelijk zijn.
Microsoft kon uiteraard niet achter blijven. Ook de Amerikaanse editie van Encarta werd dit jaar uitgebreid met spraaktechnologie. Vreemd genoeg betrekt
Microsoft de technologie daarvoor niet bij Lernout & Hauspie, waarmee Microsoft in september van vorig jaar een strategische alliantie sloot voor de verbreiding van de spraaktechnologie. De spraakmogelijkheden van de Amerikaanse Encarta werden door Microsoft Research zelf ontwikkeld. De reden waarom L&H in dit verband buiten boord werd gehouden, is niet helemaal duidelijk. Microsoft houdt het bij een stilzwijgen. Een woordvoerder van L&H wijst erop dat de overeenkomst tussen L&H en Microsoft van beide kanten niet exclusief is. „Vaak weten we niet eens waar of hoe onze technologie geïmplementeerd wordt.” Verder noemt L&H de spraakgestuurde Encarta slechts een ’tussenprojectje’. De
nadruk, zo zegt men in Ieper, ligt op dit moment op de verdere ontwikkeling van de auto-PC.
Spraak lijkt veelbelovend. In de praktijk viel het gebruik ervan vies tegen. Een nauwelijks twee jaar oude Pentium 200 Mhz met 64 Mb intern geheugen aan boord bleek
absoluut ontoereikend om de spraakgestuurde encyclopedieën letterlijk aan de praat te krijgen. Een modernere Pentium II 350 Mhz, eveneens uitgerust met 64 Mb aan intern geheugen, kon de klus wel klaren. Maar niet zonder sores. In eerste instantie moet je als gebruiker
duidelijk articuleren, wat op den duur erg vermoeiend is. Maar ook dan worden gesproken commando’s of niet correct of helemaal niet uitgevoerd door zowel Encarta als World Book. Je hoeft maar even te niezen of je
sukkelt vanzelf in een artikel dat je helemaal niet wilde lezen. Het kan mogelijkerwijs aan de beperkte uit-
spraak van het Engels hebben gelegen. Toch pretenderen beide spraakprogramma’s – IBM voorop – dat ze zich gaandeweg aanpassen aan de stem en het accent van
de gebruiker. Een pretentie die duidelijk niet wordt waargemaakt.
Het gebruik van spraak is in nog een ander opzicht
niet gemakkelijk. Het installeren en trainen van de programmatuur vergt al gauw enkele uren tijd. Behalve bij Encarta, maar dat was nog minder bruikbaar dan IBM. Er zullen weinig mensen zijn die zich dan nog fit genoeg voelen om door de wereld van de kennis te flaneren. Overigens is het nog lang niet duidelijk of
en wanneer de eerste Nederlandstalige spraakgestuurde encyclopedieën op de markt komen.

Britannica Online: http://www.eb.com
Britannica Online zoekrobot: http://www.eblast.com/
Encarta Online Internationaal: http://encarta.msn.com/spotpreview/ba/default.asp
Encarta Online Nederlandstalig: http://encarta.msn.com/nl/EncartaHome.asp